Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów

Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej należy do tych miejsc, gdzie spacer zamienia się w podróż w czasie – od gwaru magnackiej rezydencji po spokojny park miejski, w którym dziś słychać głównie szum drzew i pojedyncze kroki zwiedzających.

Wrażenie robi już samo położenie założenia na skraju doliny rzeki Krzny, w bezpośrednim sąsiedztwie ścisłego centrum, a jednocześnie jakby trochę na uboczu, schowane za pasem zabudowy przy ulicy Warszawskiej.

Podczas kolejnych spacerów po dawnym dziedzińcu i ziemnych bastionach łatwo wyobrazić sobie czasy, gdy wjeżdżały tu powozy, po dziedzińcu krążyli żołnierze straży zamkowej, a w ogrodzie paradowała świta jednego z najpotężniejszych rodów dawnej Rzeczypospolitej.

Historia rezydencji Radziwiłłów

Początki założenia sięgają jeszcze średniowiecza, kiedy w dolinie Krzny istniała niewielka osada targowa, a następnie drewniano-ziemna warownia, strzegąca szlaku biegnącego przez Podlasie.

Dzisiejszy zarys zespołu związany jest jednak z początkiem XVII wieku – w 1622 roku książę Aleksander Ludwik Radziwiłł podpisał umowę z lubelskim muratorem Pawłem Franciszkiem Murzynem (Negronim) na budowę dużego, murowanego pałacu, który miał godnie reprezentować ambicje rodu.

Wznoszony etapami kompleks rozbudowywano przez kolejne dekady, uzupełniając zasadniczy korpus pałacowy o kaplicę, wieżę, bramę wjazdową i rozległy ogród w duchu włoskich i później francuskich założeń pałacowo-parkowych.

Czasy największej świetności

W drugiej połowie XVII wieku zespół otoczono nowoczesnymi jak na owe czasy fortyfikacjami bastionowymi, wzniesionymi na planie pięcioramiennej gwiazdy z pięcioma bastionami, fosą wypełnianą wodą z Krzny i wysokim wałem ziemnym, który do dziś wyraźnie odcina teren parku od otaczającej zabudowy.

W latach 70. XVII wieku powstał imponujący zespół bramny, upamiętniający zwycięstwo wojsk Rzeczypospolitej pod Chocimiem – brama i towarzysząca jej wieża wjazdowa miały charakter niemal triumfalny, co doskonale oddaje ówczesne aspiracje Radziwiłłów.

Około 1700 roku dopełniono kompozycji, stawiając trzy barokowe oficyny flankujące dziedziniec paradny oraz szereg pawilonów ogrodowych – od apteki i laboratorium po skarbczyk, które oprócz funkcji użytkowych budowały wizerunek rezydencji jako samowystarczalnego, małego miasta magnackiego.

Rozbudowy i przebudowy

Za czasów Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, zarządzającej dobrami bialskimi do połowy XVIII wieku, inwestowano w dekorację architektoniczną – bramę uzupełniono w partii attyki, odświeżono wnętrza pałacu i uporządkowano otoczenie ogrodu, nadając całości bardziej reprezentacyjny charakter.

Jej syn, Hieronim Florian Radziwiłł, marzył o przekształceniu Białej Podlaskiej w rezydencję niemal królewską – rozpoczął prace projektowe, zainicjował budowę teatru i rozbudowę zwierzyńca, jednak tylko część ambitnych zamierzeń udało się zrealizować, co dziś widać w nieco „niedomkniętej” kompozycji pałacowej.

Kolejny etap przebudowy przypadł na lata 1760–1762, kiedy Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko” przekształcił zespół w duchu francuskich rezydencji – podwyższono loggię pałacu o jedną kondygnację, zmieniono kształt dachu na elegancki dach dwuspadowy i mocniej otwarto kompozycję na ogród, co zbliżyło Białą do modnych wówczas założeń typu entre cour et jardin.

Upadek i zniszczenia

Proces niszczenia rezydencji rozpoczął się niedługo później – w 1764 roku zamek został poważnie uszkodzony podczas najazdu oddziałów starosty Jana Mikołaja Chodkiewicza, a jego znaczenie polityczne zaczęło szybko maleć wraz z osłabianiem się potęgi rodu.

W XIX wieku, po przejęciu majątku przez władze rosyjskie, część zabudowań wykorzystywano w sposób mało związany z dawną funkcją reprezentacyjną, a w 1883 roku główny korpus pałacowy potraktowano już jako ruinę i rozebrano niemal w całości, zostawiając jedynie elementy, które dało się zagospodarować na cele administracyjne i edukacyjne.

Do naszych czasów przetrwały fortyfikacje ziemne, zespół bramny z wieżą, trzy pałacowe oficyny, barokowa wieżyczka i fragmenty dawnego układu ogrodowego, które dziś tworzą niezwykle malowniczy, choć niepełny obraz dawnej rezydencji.

Architektura i układ przestrzenny

Przy pierwszym wejściu uderza przede wszystkim specyficzny, „gwiaździsty” układ terenu – dawne bastiony i wały ziemne zamykają park w wyraźnie zarysowanej obręczy, a ścieżki biegną częściowo śladem dawnych dróg patrolowych, którymi kiedyś poruszała się załoga odpowiedzialna za obronę rezydencji.

Centralną osią pozostaje dziś aleja prowadząca od ulicy Warszawskiej w stronę dawnego dziedzińca paradnego, gdzie rozmieszczone są oficyny i wznosi się dominująca nad całą okolicą wieża wjazdowa – najbardziej rozpoznawalny element zespołu.

Wieża wjazdowa i brama

Wieża wjazdowa, zwana również wartowniczą, powstała w pierwszej połowie XVII wieku i od razu przyciąga wzrok swoją smukłą sylwetką zakończoną wysokim, barokowym hełmem, który do dziś jest jednym z najważniejszych akcentów panoramy Białej Podlaskiej.

To sześciokondygnacyjna budowla, połączona charakterystyczną, ćwierćkolistą szyją bramną z właściwą bramą wjazdową – przechodząc przez nią, ma się wrażenie, że opuszcza się współczesne miasto i wkracza w zamknięty świat dawnej rezydencji.

Na elewacjach wieży i bramy zachowało się wiele detali, które zdradzają reprezentacyjny charakter założenia: profilowane obramienia okien, gzymsy, resztki dawnych herbów i kartuszy, a także starannie opracowane zwieńczenia, które podkreślają osiowość całego układu.

Oficyny pałacowe

Trzy barokowe oficyny, wzniesione przed 1709 rokiem, flankują dawny dziedziniec paradny i dziś pełnią nowoczesne funkcje, nie tracąc przy tym historycznego charakteru – w jednej z nich mieści się Miejska Biblioteka Publiczna, w innej szkoła muzyczna, a trzecia związana jest z działalnością kulturalną miasta.

Ich ustawienie tworzy rodzaj otwartego dziedzińca, który łatwo wyobrazić sobie jako miejsce dawnych parad wojskowych, zjazdów szlachty czy uroczystych wjazdów ważnych gości; dziś na tym samym placu często odbywają się plenerowe wydarzenia kulturalne.

Architektonicznie oficyny są znacznie skromniejsze od nieistniejącego już pałacu, ale nadal widać w nich barokową dbałość o proporcje, regularny rytm okien i spokojną, horyzontalną kompozycję elewacji, która dobrze współgra z zielenią parku.

Wieżyczka wschodnia

Po głębszym wejściu w park, nieco na uboczu głównych ciągów pieszych, stoi barokowa wieżyczka wschodnia – niewielki, dwukondygnacyjny budynek na planie kwadratu, zwieńczony kopułą z latarnią, który dawniej dopełniał kompozycję pałacowo-ogrodową.

Wnętrze wieżyczki przykryte jest kopułowym sklepieniem, co w zestawieniu z zewnętrznym, namiotowym dachem nadaje jej lekkości; w otoczeniu drzew i krętych ścieżek budynek robi wrażenie małego pawilonu „dla wtajemniczonych”, odkrywanego dopiero po dłuższym spacerze.

To jeden z tych detali, które przypominają, jak rozbudowany był kiedyś program architektoniczny całego zespołu – oprócz głównych budynków istniało tu wiele mniejszych pawilonów, altan i funkcjonalnych „dodatków”, dziś znanych głównie z opisów i badań historyków sztuki.

Fortyfikacje bastionowe

Obchodząc park dookoła, wciąż można bardzo wyraźnie prześledzić zarys dawnych bastionów – nasypy ziemne układają się w imponującą gwiazdę, choć dziś przykryte są trawą, drzewami i alejkami spacerowymi, które sprawiają, że dawne umocnienia stały się częścią naturalnego krajobrazu.

Fosa, niegdyś zasilana wodą z Krzny, dziś nie pełni już funkcji obronnych, ale w terenie zachowany jest jej ślad, który przy odpowiednim świetle i odrobinie wyobraźni pozwala odczytać militarne przeznaczenie założenia – to nie tylko pałac, ale także solidna twierdza magnacka.

Właśnie ten hybrydowy charakter – połączenie rezydencji z nowoczesną fortyfikacją bastionową na planie gwiazdy – sprawia, że zespół Radziwiłłów uważany jest za jedną z najciekawszych realizacji architektonicznych swojej epoki na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Park i ogród rezydencji

Dzisiejszy park miejski zachował w dużym stopniu dawny zarys ogrodu rezydencjonalnego, choć jego program ozdobny uproszczono – paradny dziedziniec przekształcono w zieleń miejsko-parkową, a dawne kwatery ogrodów włoskich i francuskich zastąpiły większe połacie trawników i skupiska drzew.

Wciąż jednak czytelny pozostaje podział na część bardziej reprezentacyjną, bliżej bramy i oficyn, oraz fragmenty o charakterze bardziej krajobrazowym, schodzące łagodnie w stronę doliny Krzny, gdzie kompozycja staje się swobodniejsza.

Kwaterowy ogród włoski i francuska elegancja

Historyczne przekazy wspominają o kwaterowym ogrodzie włoskim z symetrycznie rozmieszczonymi rabatami i alejkowym podziałem, który w XVIII wieku przekształcono w bardziej „francuską” kompozycję z wyraźnie zaznaczoną osią widokową na pałac i ogrodem spływającym w stronę doliny.

Dziś trudno znaleźć tu oryginalne nasadzenia, ale układ ścieżek i geometryczne podziały trawników nadal zdradzają dawną logikę projektu, a spacer po tych alejkach pozwala w pewien sposób „odczytać” kolejne warstwy historii przekształceń rezydencji.

Elementy wodne – fontanna i dawne kanały – pełniły niegdyś ważną rolę w kompozycji, wprowadzając ruch i refleksy światła; część z nich zniknęła, ale sama obecność Krzny tuż za granicą założenia przypomina o tym, że woda była jednym z kluczowych czynników projektowych.

Amfiteatr i współczesne funkcje

Na ziemnych wałach, które niegdyś miały bronić dostępu do pałacu, dziś mieści się nowoczesny amfiteatr z około 990 miejscami, zmodernizowany i zadaszony podczas remontu przeprowadzonego w 2020 roku.

Podczas wydarzeń plenerowych miejsce to pulsuje życiem – koncerty, spektakle, festiwale sprawiają, że dawna rezydencja ponownie staje się centrum kulturalnym miasta, choć w zupełnie innym niż niegdyś kontekście społecznym.

Z perspektywy zwiedzającego szczególnie ciekawe jest zestawienie historycznej scenografii murów i wieży z nowoczesną infrastrukturą sceniczno-oświetleniową, która pokazuje, że zabytkowy kompleks może funkcjonować jako żywe, użytkowe miejsce, a nie jedynie „zakurzony” pomnik przeszłości.

Muzeum Południowego Podlasia w zespole

Sercem współczesnego życia kulturalnego w zespole pałacowo-parkowym jest Muzeum Południowego Podlasia, którego główna siedziba znajduje się właśnie w dawnej wieży wjazdowej oraz części zabytkowych budynków w parku.

Zwiedzając kolejne kondygnacje wieży, przechodzi się od tematyki historycznej i archeologicznej po sztukę i etnografię, a jedną z największych atrakcji pozostaje imponująca kolekcja ikon prawosławnych, uznawana za jedną z ważniejszych w Polsce.

Ekspozycje i klimat wnętrz

Wnętrza wieży, z ich stosunkowo niewielkimi pomieszczeniami i grubymi murami, tworzą niezwykłą przestrzeń ekspozycyjną – wystawy nie są przytłaczające, ale raczej prowadzą krok po kroku przez historię regionu, od czasów wczesnego osadnictwa po okres świetności Radziwiłłów i późniejsze losy Podlasia.

Na szczególną uwagę zasługują zbiory sztuki sakralnej, ikon i ksiąg liturgicznych, które zestawione z architekturą dawnej wieży wartowniczej tworzą niemal teatralną scenografię, potęgując wrażenie obcowania z czymś wyjątkowym.

Odrębne sale poświęcono także historii lotnictwa w regionie oraz dziejom Białej Podlaskiej w okresie wojen i okupacji, dzięki czemu wizyta w muzeum pozwala spojrzeć na zespół pałacowo-parkowy nie tylko przez pryzmat architektury, ale też losów ludzi związanych z tym miejscem.

Informacje dla odwiedzających

Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów znajduje się pomiędzy ulicą Warszawską a ulicą Zamkową, w bezpośrednim sąsiedztwie ścisłego centrum Białej Podlaskiej, kilka minut spacerem od głównych przystanków komunikacji miejskiej i rynku.

Dojeżdżając samochodem, najwygodniej kierować się właśnie na ulicę Warszawską, gdzie w okolicy zespołu dostępne są miejsca postojowe w strefie miejskiej; na mapach internetowych obiekt figuruje zazwyczaj jako „Zespół zamkowy Radziwiłłów” lub „Muzeum Południowego Podlasia”.

Park z dawnymi fortyfikacjami jest ogólnodostępny i można po nim spacerować bezpłatnie, natomiast wstęp do wnętrz muzeum (wieża, wybrane oficyny i wieżyczka) jest biletowany – dostępne są bilety normalne, ulgowe, rodzinne i grupowe, a aktualny cennik oraz ewentualne darmowe dni wstępu publikowane są na stronie muzeum.

Muzeum Południowego Podlasia działa przez cały rok, z innymi godzinami otwarcia w sezonie jesienno-zimowym i wiosenno-letnim; warto sprawdzić aktualne godziny przed wizytą, ponieważ ostatnie wejścia na wieżę odbywają się z wyprzedzeniem w stosunku do godziny zamknięcia.

Na zwiedzanie samej części muzealnej dobrze jest przeznaczyć co najmniej 60–90 minut, a jeśli planowane są również spokojne spacery po parku, wejście na wały bastionowe i obejrzenie amfiteatru, cała wizyta może zająć od dwóch do trzech godzin.

Teren parku jest w dużej mierze przyjazny rodzinom z wózkami i osobom o ograniczonej mobilności, choć wejście na wały czy najwyższe kondygnacje wieży wiąże się z pokonaniem schodów; przy oficynach i w obrębie muzeum znajdują się toalety oraz miejsca odpoczynku.

Podsumowanie

Spacer po zespole pałacowo-parkowym Radziwiłłów w Białej Podlaskiej zostawia poczucie obcowania z miejscem, które choć częściowo utracone, wciąż bardzo wyraźnie opowiada o dawnej świetności i ambicjach jednego z najpotężniejszych rodów Rzeczypospolitej.

Kontrast między zachowaną, strzelistą wieżą, barokowymi oficynami i bastionami a nieistniejącym już korpusem pałacu działa na wyobraźnię bardziej niż kompletna, „wypolerowana” rezydencja – każdy fragment murów, każdy odcinek wału staje się zaproszeniem do dopisania własnej wersji historii.

To miejsce pozwala w jednym czasie doświadczyć kilku warstw: architektonicznej, historycznej, krajobrazowej i kulturalnej, bo obok spacerów i zwiedzania muzeum pojawiają się tu współczesne koncerty, festiwale i wydarzenia plenerowe.

Wizyta w Białej Podlaskiej trudno wyobrazić sobie bez choć krótkiego przejścia przez bramę Radziwiłłów i chwili na wałach bastionowych – widok na miasto, dolinę Krzny i spokojny park najlepiej pokazuje, jak przeszłość i teraźniejszość potrafią się tu przenikać, tworząc jedną z najciekawszych atrakcji wschodniej Polski.