Kościół św. Anny

Podczas spaceru po Białej Podlaskiej natknąłem się na kościół św. Anny, który natychmiast przykuł moją uwagę swoją zwartą bryłą i dominującą pozycją w centrum miasta. Stojąc przy zbiegu ulic Warszawskiej i Księdza Konstantego Budkiewicza, poczułem, jak ta świątynia emanuje historią rodów magnackich, które ukształtowały losy Podlasia. To miejsce, gdzie mieszają się wątki kontrreformacji, barokowej sztuki i osobistych dramatów fundatorów, stało się dla mnie prawdziwym odkryciem podczas eksploracji regionu.

Historia powstania

Kościół św. Anny w Białej Podlaskiej narodził się z ambicji Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego „Sierotką”, który w 1590 roku erygował parafię katolicką w mieście wcześniej zdominowanym przez protestantyzm. Budowę rozpoczęto w 1596 roku na miejscu dawnego zboru braci polskich z 1572 roku, a konsekracja nastąpiła w 1603 roku, choć prace trwały do 1605. Murator Andrys z Lublina i radziwiłłowski budowniczy Lenart dali początek jednonawowej świątyni, która przetrwała potop szwedzki bez większych strat.

W XVII wieku rodzina Radziwiłłów nieustannie wzbogacała kościół – Tekla z Wołłowiczów Radziwiłłowa ufundowała w 1625 roku kaplicę Różańcową, a Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa w 1670 roku przyczyniła się do powstania kaplicy św. Jana Kantego. Pożary w 1738 i zniszczenia wojenne w 1706 roku nie złamały ducha parafian, którzy w XIX wieku, w 1873 i 1899, przeprowadzili gruntowne remonty, w tym przebudowę kruchty i chóru muzycznego. Ostatnie restauracje w latach 1989-1991 ożywiły freski i sztukaterię, przywracając blask barokowemu wnętrzu.

Architektura zewnętrzna

Podchodząc do kościoła od strony ulicy Warszawskiej, zachwyciła mnie symetria fasady z dwukondygnacyjną kruchtą z 1873 roku w stylu neorenesansowym lubelskim, ujętą w nisze z rzeźbami świętych i zwieńczoną trójkątnym szczytem z obeliskami. Bryła jest prostopadłościenna, murowana z cegły, nieściśle orientowana, nakryta dwuspadowym dachem nad nawą i stożkowym nad absydą prezbiterium. Kaplice po bokach, symetryczne kwadratowe formy, wieńczą cylindryczne wieżyczki z cebulastymi hełmami, a sygnaturka na dachu dumnie wystaje z półksiężycem tureckim u podstawy krzyża – pamiątką po wiedeńskiej wiktorii Jana III Sobieskiego.

Elewacje artykułują pilastry i gzymsy, okna zamykają się półkoliście, a od wschodu trójarkadowa dzwonnica bramna w murowanym ogrodzeniu dodaje monumentalności. Całość otacza cmentarz parafialny, gdzie stare nagrobki szepczą historie dawnych mieszkańców Białej. Spacerując wokół, zauważyłem, jak kościół stał się wzorcem dla radziwiłłowskiej kaplicy pałacowej i kościoła w Neplach.

Informacje dla odwiedzających: Wstęp do kościoła jest bezpłatny. Otwarte od poniedziałku do soboty w godzinach 6:30-19:00, w niedzielę od 7:00 do 19:00. Dojazd z centrum Białej Podlaskiej pieszo w kilka minut od rynku, dostępne miejsca parkingowe wzdłuż ulicy Warszawskiej. Najlepiej odwiedzić poza godzinami mszy, by w ciszy kontemplować wnętrze.

Kaplica Różańcowa i św. Jana Kantego

Kaplice boczne, otwarte arkadami do nawy, to perły architektury – Różańcowa z 1625 roku ma dach namiotowy i kopułę, a ta północna z początku XVIII wieku zachwyca barokową wieżyczką. W kaplicy św. Jana Kantego, zwanej Radziwiłłowską, zachowała się bogata sztukateria z 1719 roku i plafonowe obrazy ukazujące życie Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła – od pielgrzymki do Ziemi Świętej po jego rolę w kontrreformacji. Te detale, odrestaurowane niedawno, oddają dynamikę magnackiej pobożności.

Wystrój wewnętrzny

Wchodząc do nawy głównej, sklepionej kolebkowo z lunetami, poczułem powagę trzech przęsł wspartych filarami z głowicami-gzymsami. Chór muzyczny na arkadach otwiera widok na ołtarz główny z czarnego marmuru dębnickiego, fundacji Katarzyny z Sobieskich przed 1696 rokiem, z herbem Radziwiłłów – czarnym orłem z trzema złotymi trąbami. Ambona z XVII wieku i boczne ołtarze barokowe dodają ciepła, a półkoliście zamknięte okna filtrują światło na freski kaplic.

Cały wystrój jest barokowy, z polichromiami w kaplicy Radziwiłłowskiej ilustrującymi zasługi „Sierotki”. Tabernakulum i rzeźby emanują duchowością, a akustyka nawy potęguje echo kroków wędrowca. To wnętrze, pełne detali, wymaga czasu na powolne odkrywanie każdego zakątka.

Znaczenie kulturowe

Kościół św. Anny nie jest tylko świątynią – to symbol radziwiłłowskiej potęgi, która przekształciła Białą Podlaską z protestanckiego przyczółka w katolickie centrum. Jego architektura, łącząca późny gotyk z barokiem i manieryzmem, inspiruje badaczy i artystów. Jako najstarsza parafialna świątynia miasta, pełni rolę duchowego serca, gdzie odbywają się nie tylko msze – w niedziele o 7:00, 8:00, 9:30, 11:00, 12:30 i 18:00, oraz w tygodniu o 6:30, 7:00 i 18:00 – ale i lokalne uroczystości.

Podczas mojej wizyty zauważyłem grotę Matki Bożej z Lourdes z 1945 roku obok dzwonnicy, przypominającą powojenną odbudowę wiary. Kościół wpisany do rejestru zabytków, chroniony przez NID, przypomina o ciągłości tradycji na pograniczu polsko-białoruskim.

Podsumowanie

Kościół św. Anny w Białej Podlaskiej to żywy pomnik magnackiej pobożności Radziwiłłów, gdzie każdy kamień niesie echo historii od XVI wieku po współczesne restauracje. Jego barokowe detale i spokojna atmosfera zapadły mi w pamięć jako kwintesencja podlaskiego dziedzictwa sakralnego. Ta świątynia, dominująca nad miastem, zachęca do zatrzymania się w pośpiechu codzienności i zanurzenia w wiekach wiary i sztuki.