Zabytki Białej Podlaskiej i okolic, które warto odwiedzić

Biała Podlaska sprawia wrażenie miejsca, które na pierwszy rzut oka jest spokojne i nieco senne, a dopiero z czasem odsłania swoje najciekawsze oblicze – pełne historii, dawnych rodów, religii i architektonicznych ciekawostek. Wystarczy jeden dłuższy spacer, aby odkryć, że za pasem współczesnej zabudowy kryje się imponujące założenie pałacowe Radziwiłłów, barokowe kościoły, ślady dawnej Akademii oraz cichy kirkut, który wprowadza w opowieść o wielokulturowym Podlasiu. Podczas pierwszej wizyty najbardziej zaskakuje właśnie ta gęstość zabytków – wszystko jest tu na wyciągnięcie ręki, a jednocześnie każdy obiekt ma swoją odrębną historię, którą można snuć godzinami, przechodząc z jednego miejsca do drugiego jak po dobrze zaprojektowanym szlaku.

Zespół pałacowo‑parkowy Radziwiłłów

Zespół pałacowo‑parkowy Radziwiłłów jest sercem historycznej Białej Podlaskiej i miejscem, w którym najlepiej widać ambicje magnackiego rodu, próbującego stworzyć na Podlasiu rezydencję na europejską skalę. Już sam układ założenia, z pozostałościami bastionowych fortyfikacji na planie pięcioramiennej gwiazdy, zdradza, że nie była to zwykła siedziba, ale połączenie reprezentacyjnego pałacu i nowoczesnej twierdzy, jak na XVII wiek wyjątkowo śmiałe. Zachowana wieża wjazdowa, dziś mieszcząca Muzeum Południowego Podlasia, wyrasta ponad korony drzew jak znak dawnych aspiracji – jej wysmukła sylwetka z barokowym hełmem jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych dominant w panoramie miasta. Spokój obecnego parku zupełnie nie zdradza, że kiedyś w tym miejscu toczyło się intensywne życie: przyjeżdżały orszaki, odbywały się polowania, a goście wchodzili na dziedziniec pomiędzy pałacowymi oficynami, którym do dziś udało się zachować elegancję dawnych rezydencji.

Plac Wolności z Magistratem

Plac Wolności, dawny rynek, to naturalny punkt orientacyjny podczas poznawania miasta – szeroka, prostokątna przestrzeń, której rytm wyznacza pierzeja kamienic i dominujący nad nimi gmach magistratu. Wrażenie robi już samo to, jak plac otwiera się w stronę głównych ulic; czuć, że od wieków był centrum handlu, spotkań i miejskich wydarzeń. Dzisiejszy magistrat, mieszczący w sobie władze miejskie, jest kontynuacją tej funkcji – to tutaj skupia się życie administracyjne Białej Podlaskiej, a jednocześnie jego fasada sprawia, że budynek jest jednym z najbardziej reprezentacyjnych punktów w panoramie placu.

Kamienica Pod Wieszczami

Kamienica Pod Wieszczami przy jednej z ulic wychodzących z centrum jest jednym z tych budynków, które przykuwają wzrok, nawet jeśli ktoś nie zna dokładnie ich historii. Fasada, ozdobiona bogatym detalem w duchu historyzmu, wygląda jak mała karta z albumu o XIX‑wiecznym mieszczaństwie – widać tu ambicję właścicieli, którzy chcieli podkreślić swój status nie tylko rozmiarem domu, ale też jego wyrafinowaną stylistyką. Nazwa kamienicy sugeruje związek z wielkimi poetami, co wprowadza dodatkową warstwę symboliki: to nie tylko dom, ale rodzaj hołdu złożonego literaturze i polskiej kulturze.

Kościół św. Anny

Kościół św. Anny, stojący przy jednej z głównych ulic, jest jednym z najważniejszych zabytków sakralnych miasta i równocześnie ważnym elementem jego panoramy. Już sama fasada, nawiązująca do barokowych kompozycji, wprowadza w klimat magnackiej pobożności i kontrreformacyjnej estetyki, tak charakterystycznej dla dawnych ziem Radziwiłłów. Świątynia wyrasta ponad okoliczną zabudowę zwartą, miejską bryłą, dzięki czemu stanowi naturalny punkt orientacyjny w drodze między zamkiem a centrum.

Klasztor Kapucynów pw. św. Antoniego

Klasztor Kapucynów pw. św. Antoniego tworzy osobny świat, lekko odsunięty od najbardziej ruchliwych fragmentów centrum. Barokowa fasada kościoła z charakterystycznymi wieżami i prostym, ale czytelnym detalem zdradza zakonny charakter miejsca – powściągliwość formy idzie w parze z wyczuwalną solidnością. Wchodząc na dziedziniec, ma się wrażenie przekroczenia granicy – gwar ulicy zostaje za murami, a przed oczami pojawia się uporządkowana przestrzeń, w której wszystko podporządkowane jest rytmowi klauzury.

Austeria z 1777 roku

Austeria z 1777 roku, stojąca przy jednym z narożników dawnego rynku, jest materialnym śladem dawnych czasów, gdy Biała Podlaska leżała na ważnym szlaku handlowym i była przystankiem dla kupców i podróżnych. Ten stosunkowo niewielki, parterowy budynek nie rzuca się w oczy tak jak pałac czy kościół, ale ma w sobie coś z filmowej scenografii – patrząc na niego, łatwo wyobrazić sobie furmanki, konie i gwar karczmy, w której odpoczywali zmęczeni wędrowcy. Z upływem czasu austeria przeszła różne przekształcenia, ale zdołała zachować podstawową bryłę i charakterystyczny układ, dzięki czemu należy dziś do najciekawszych świadectw dawnej infrastruktury podróżnej regionu.

Cerkiew prawosławna i cmentarz prawosławny

Cerkiew prawosławna wraz z przylegającym cmentarzem tworzy na jednym z miejskich wzgórz cichy, ale bardzo wyrazisty punkt na mapie Białej Podlaskiej. Świątynia, utrzymana w klasycyzujących formach z charakterystyczną kopułą, od razu sygnalizuje inną tradycję liturgiczną i inną wrażliwość estetyczną niż dominujące w mieście kościoły rzymskokatolickie. Wejście na teren cerkwi jest zarazem wejściem w świat prawosławnej symboliki – od intensywnych barw ikon po zapach kadzidła, który unosi się nad ikonostasem podczas nabożeństw.

Kirkut żydowski

Kirkut żydowski na obrzeżach zabudowy mieszkalnej to jedno z najbardziej poruszających miejsc pamięci w mieście. Niewysokie wzgórze porośnięte trawą i drzewami kryje w sobie dziesiątki, a może setki macew, z których część zachowała się w dobrym stanie, inne zaś są pochylone, zatarte czy uszkodzone. Hebrajskie inskrypcje, gwiazdy Dawida i dekoracje reliefowe mówią o społeczności, która przez długie lata współtworzyła Białą Podlaską, a której ślady zostały drastycznie przerwane przez XX‑wieczne tragedie.

Cmentarz rzymskokatolicki

Cmentarz rzymskokatolicki przy tej samej ulicy co kirkut i cmentarz prawosławny tworzy z nimi swoisty „pas pamięci” ciągnący się wzdłuż miejskiej granicy. Stare aleje, wysoki drzewostan i bogato zdobione nagrobki z XIX i początku XX wieku sprawiają, że to miejsce jest nie tylko nekropolią, ale też ciekawą lekcją historii lokalnej. Na płytach powtarzają się nazwiska znane z dziejów miasta, pojawiają się też ślady dawnych zawodów, stopni wojskowych i funkcji pełnionych przez pochowanych.

Akademia Bialska

Budynek dawnej Akademii Bialskiej przypomina, że Biała Podlaska była kiedyś ważnym ośrodkiem edukacyjnym o ambicjach wykraczających poza zwykłą szkołę parafialną. Do dziś przetrwała bryła, która w swoim kształcie i detalach architektonicznych zdradza funkcję instytucji naukowej – solidna, regularna, z rytmem okien podporządkowanym potrzebom sal wykładowych. Spacer wokół budynku budzi skojarzenia z dawnymi akademiami jezuickimi i bazyliańskimi, które w tej części Rzeczypospolitej odgrywały ogromną rolę w kształceniu elit. Więcej informacji znajdziesz tutaj.

Podsumowanie

Biała Podlaska i jej okolice tworzą spójny, choć wielowątkowy krajobraz zabytków, w którym magnacki zespół pałacowo‑parkowy Radziwiłłów spotyka się z barokowymi kościołami, klasztorami kapucynów, prawosławną cerkwią, żydowskim kirkutem i cmentarnymi alejami. Pierwsza wizyta szybko pokazuje, że nie jest to tylko „kolejne małe miasto”, ale miejsce, gdzie w zwartej przestrzeni skupiono ślady dawnej potęgi politycznej, religijnej różnorodności i codzienności podróżnych, którzy zatrzymywali się w tutejszej austerii. Każdy z opisanych zabytków ma własny rytm i atmosferę, a razem układają się w opowieść, która zachęca, by do Białej Podlaskiej wracać – o różnych porach roku, z innym nastawieniem, za każdym razem odkrywając nowe szczegóły w znanych już murach.